ΠΡΌΤΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ-ΠΡΟΒΟΛΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Πρόταση

Για την προστασία-προβολή και ανάδειξη της τοπικής Ιστορίας,

με βάση τα αποτελέσματα της επιφανειακής αρχαιολογικής έρευνας στη

γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας, που πραγματοποιήθηκε από τον αρχαιολόγο

Νίκο Παναγιωτάκη.

Η έρευνα επιφανείας στη γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας του νομού Ηρακλείου Κρήτης, η μεγαλύτερη μέχρι τώρα στον Ελλαδικό χώρο, αποκάλυψε στο έδαφος της συγκεκριμένης γεωγραφικής ενότητας πλέον των δύο χιλιάδων αρχαιολογικών θέσεων. Μεταξύ αυτών τη θέση του ανακτόρου στον Γαλατά και τις θέσεις των μινωικών φρυκτωριών-Σωρών. Μάλιστα, το σύστημα αυτό επικοινωνίας των Μινωιτών, ήδη από την εποχή των πρώτων μινωικών ανακτόρων -ηλικίας δηλαδή τεσσάρων χιλιάδων ετών- είναι το πρώτο, μέχρι σήμερα, αναγνωρισμένο στον ευρωπαϊκό χώρο.

Τα οικονομικά, γεωγραφικά και στρατηγικά δεδομένα της παραπάνω περιοχής σ’όλες τις εποχές, από τη νεολιθική έως και την οθωμανική περίοδο, ήταν μεγάλης αξίας και επομένως αντιστοιχούν σε ισάξια ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα.                            

Η επιφανειακή αυτή έρευνα απέδειξε με τον καλύτερο τρόπο τη διαχρονική εδραίωση των πολιτισμών στην Πεδιάδα, η οποία τους παρέχει όλες τις απαραίτητες προϋποθέσεις ανάπτυξης.

Τα συστατικά των εδαφών της, το πότισμά τους με τα όμβρια ύδατα, κυρίως κατά τη διάρκεια του χειμώνα, και η ύπαρξη δέντρων – δασών – ελαιώνων – αμπελώνων και θαμνωδών εκτάσεων, που κατακρατούν το νερό και δεν επιτρέπουν πλημμυρικά φαινόμενα, ήταν οι βασικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, κύριων ενασχολήσεων του ανθρώπου από τη νεολιθική εποχή.

Αποτελεί και σήμερα σημαντικό γεωργικό και κτηνοτροφικό κέντρο, έχοντας εύφορες πεδιάδες, κοιλάδες, λαγκαδιές, παρόχθιες περιοχές, λόφους και λοφοσειρές, πληθώρα πηγών, πηγαδιών, αρωματικών φυτών και ποιοτικών προϊόντων, που αποτελούν πόλο έλξης για τους ανθρώπους κάθε εποχής.

Η διαχείμανση των κοπαδιών τόσο από τον Ψηλορείτη όσο και από τα Λασιθιώτικα βουνά γίνεται, κυρίως στους χαμηλότερους ορεινούς όγκους της γεωγραφικής ενότητας της Πεδιάδας, επειδή σπανίως πέφτει χιόνι και η βοσκοϊκανότητά τους είναι πολύ μεγάλη.

Η γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας ήταν, λόγω της θέσης της στην κεντρική Κρήτη, και σταυροδρόμι προσπέλασης προς το Τέμενος, το Μονοφάτσι, την πεδιάδα της Μεσσαράς, τη Βιάννο, τα Λασιθιώτικα βουνά με τα οροπέδιά τους -και κυρίως το μεγαλύτερο- και τέλος προς το Μεραμπέλο.                        

Η γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας ήταν, λόγω της θέσης της στην κεντρική Κρήτη, και σταυροδρόμι προσπέλασης προς το Τέμενος, το Μονοφάτσι, την πεδιάδα της Μεσσαράς, τη Βιάνο, τα Λασιθιώτικα βουνά με τα οροπέδιά τους -και κυρίως το μεγαλύτερο- και τέλος προς το Μεραμπέλο.

Ο λευκός μαλακός μαργαϊκός ασβεστόλιθος και ο γκρίζος σκληρός ασβεστόλιθος Τριπόλεως είναι τα κύρια πετρώματα εξόρυξης οικοδομικών υλικών, που αφθονούν στη γεωγραφική αυτή ενότητα και χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία πόλεων, οικισμών και εγκαταστάσεων σε όλες τις εποχές.

Οικιστικά κέντρα, από τα σημαντικότερα της Κρήτης σε όλες τις εποχές, βρίσκονται στη γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας:

1.   Τέσσερα από τα επτά μινωικά ανάκτορα της Κρήτης (Κνωσού, Μαλίων, Αρχανών και Γαλατά).

2.   Τέσσερις από τις επτά πόλεις της κεντρικής Κρήτης που συμμετείχαν στον Τρωϊκό πόλεμο (Λύκτος, Μίλητος, Κνωσός και Λύκαστος).

3.   Έξι πόλεις των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, από τις σημαντικότερες στην Κρήτη (Κνωσός, Λύκτος, Λύκαστος, Αρκάδες, Ελτυναία και Χερσόνησος).

4.   Το δίπολο Λύκτος- Χερσόνησος είναι το μεγαλύτερο και πολυπληθέστερο οικιστικό κέντρο της Κρήτης, στους Ρωμαϊκούς χρόνους.

5.   Η γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας παραμένει σημαντικό κέντρο με πολλές οχυρώσεις, κατά τη διάρκεια των Βυζαντινών χρόνων.

6.   Οι απογραφές κατά την Ενετοκρατία και την οθωμανική περίοδο αποδεικνύουν, με τον καλύτερο τρόπο, ότι η γεωγραφική ενότητα της Πεδιάδας είχε τον μεγαλύτερο πληθυσμό σε σχέση με τις άλλες επαρχίες της Κρήτης και ότι τα εδάφη της διατηρούν ανέκαθεν την ευφορία, την ποιότητα, και τις αναγκαίες ποσότητες, για την επάρκεια των παραγόμενων αγαθών.

7.   Όλη η γεωγραφική ενότητα Πεδιάδας αποτελεί επίσης ένα θρησκευτικό κέντρο όλων των εποχών. Από την επιφανειακή έρευνα προκύπτει πληθώρα ιερών κορυφής και λατρευτικών σπηλαίων της μινωικής εποχής. Πολλά επίσης εικονοστάσια και νυμφαία κοντά σε πηγές και λατομεία, των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Ανακαλύψαμε  τα θεμέλια σημαντικού ιερού, πιθανότατα εκείνου που είχε αφιερωθεί στην Αρτέμιδα την Σκοπελίτιδα, σε περιοχή του Καινούργιου Χωριού. Πολλά είναι και τα νυμφαία και τα σπηλαιονυμφαία της ρωμαϊκής περιόδου. Πλήθος επίσης τα Χριστιανικά λατρευτικά κέντρα, καθότι ήδη από τη βυζαντινή περίοδο και την περίοδο της ενετοκρατίας κτίζονται εκατοντάδες ναοί.Η Ιερά Μονή Αγκαράθου είναι το σημαντικότερο θρησκευτικό κέντρο, με παγκρήτια και πανελλήνια ακτινοβολία, καθώς και το ιερό προσκύνημα της Αγίας Μαρίνας στη Βώνη.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η επιφανειακή έρευνα της γεωγραφικής ενότητας της Πεδιάδας έριξε φως διαχρονικά από το νεολιθικό άνθρωπο έως τον σύγχρονο στον αγώνα του για επιβίωση πλέον των επτά χιλιάδων ετών. Η ανθρώπινη δημιουργία στα χωρικά και χρονικά πλαίσιά της καταγράφεται με τα αρχαιολογικά δεδομένα, τη μελέτη  των όποιων υπολειμμάτων, που αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.

Η αποτελεσματική συνεργασία με τις Κοινότητες και τους κατοίκους των χωριών απο τις αρχές της δεκαετίας του ’80 καθώς και οι προβολές διαφανειών που πραγματοποιούσα για τα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα της περιοχής, τους βοήθησαν ώστε αυτή η επιφανειακή έρευνα να αναδείξει με τον καλύτερο τρόπο την άγνωστη τοπική ιστορία και να αποτελεί πλέον σημείο αναφοράς στη διεθνή βιβλιογραφία με τις είκοσι πέντε δημοσιεύσεις και συμμετοχές σε διεθνή συνέδρια.

Προτείνομε, βασιζόμενοι στα αποτελέσματα της έρευνάς μας, τα ακόλουθα:

          

1.   Οι Δήμοι της ευρύτερης γεωγραφικής ενότητας της Πεδιάδας, σε συνεργασία με την αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων, να ασχοληθούν με την προστασία, προβολή και ανάδειξη της άγνωστης, στο μεγαλύτερο μέρος της, αλλά σημαντικότατης Πεδιαδίτικης Ιστορίας. Η ενοποίηση γνωστών και άγνωστων αρχαιολογικών χώρων, η δημιουργία, κατά συνέπεια, ενός υπαίθριου τεραστίων διαστάσεων μουσείου των αρχαιολογικών χώρων -αρχαιολογικού πάρκου, θα αποτελέσει τη βάση του όλου εγχειρήματος.

2.   Αναδεικνύοντας το σύνολο των αρχαιολογικών χώρων θα φωτιστεί η σημαντικότητά τους για όλες τις εποχές, θα προκύψει η ιδιαιτερότητα του καθενός, ενώ με  μελλοντικές συστηματικές ανασκαφές θα εμπλουτιστούν οι γνώσεις μας για κάθε ιστορική περίοδο. Οι αρχαιολογικοί χώροι μικρού και μεγάλου μεγέθους, τα μεμονωμένα κτήρια, οι φρυκτωρίες, τα λατρευτικά σπήλαια, τα ιερά κορυφής, οι εκκλησίες βρίσκονται πάνω στους αρχαίους δρόμους και τους ορίζουν. Σε αυτό το υπαίθριο Πεδιαδίτικο μουσείο αρχαιολογικών χώρων και διαδρομών, ο κάθε επισκέπτης θα αντλεί πληροφορίες για το παρελθόν της περιοχής στο σύνολό της ή επιλέγοντας συγκεκριμένες διαδρομές και χώρους. Οι μαθητές των σχολείων της ενδοχώρας και όχι μόνο, και με τη βοήθεια των δασκάλων τους, θα διδάσκονται με τις επισκέψεις τους στους αρχαιολογικούς χώρους του μεγάλου Πεδιαδίτικου μουσείου-αρχαιολογικού πάρκου, την άγνωστη και ανεξερεύνητη τοπική τους ιστορία.

3.   Η ανάδειξη και αξιοποίηση όλων των μινωικών φρυκτωριών-Σωρών, με την αναπαράσταση μετάδοσης μηνυμάτων, ενώνει αναμφίβολα όλους τους Κρητικούς. Επιβάλλεται όμως να πραγματοποιηθεί για πρώτη φορά στους Σωρούς της γεωγραφικής ενότητας της Πεδιάδας, επειδή εδώ εντοπίστηκαν για πρώτη φορά και αργότερα σε όλη την Κρήτη. Οι μινωικές φρυκτωρίες θα επανδρώνονται με τους κατοίκους των χωριών στα οποία ανήκουν. Η αποστολή μηνυμάτων θα μπορεί να γίνεται με πυρές ή με πυρσούς και ένα μήνυμα ξεκινώντας από το Σωρό της Έδερης (στις Γούβες) που ελέγχει τμήμα της βόρειας ακτογραμμής  να φτάσει σε όλη την  Πεδιάδα. Οι αναπαραστάσεις αυτές οι οποίες καλό θα είναι να γίνονται περισσότερο από μια φορά το χρόνο, θα αποτελέσουν πόλο έλξης για την τουριστική προβολή και πολιτιστική ανάταση της περιοχής αλλά και της Κρήτης γενικότερα. Το σύστημα άμυνας και επικοινωνίας στη μινωική Κρήτη ταυτίζεται, έτσι προκύπτει ο διπλός αυτός ρόλος των μινωικών φρυκτωριών-Σωρών, που κατασκευαστικά και οργανωτικά είναι ένα από τα μεγαλύτερα έργα του αρχαίου κόσμου, αν λάβομε υπόψη μας την πυκνότητα αλλά και τις διαστάσεις τους. Για παράδειγμα, του Παντελή ο Σωρός στους Αποστόλους, καταλαμβάνει έκταση χιλίων εξακοσίων εξήντα δύο τετραγωνικών μέτρων (1692 τ.μ.), έχει ύψος οκτώ μέτρα (8 μ.) και αποτελείται από πέντε χιλιάδες εκατό σαράντα έξι (5.146) κυβικά μέτρα χώμα και πέτρες.

4.   Τα εγκαταλειμμένα χωριά μας περισσότερο από κάθε άλλη φορά αποκτούν εξαιτίας  της παραπάνω έρευνας τη δυνατότητα διεκδίκησης των πολιτιστικών τους αγαθών, που σε συνδυασμό με τη δυνατότητα παραγωγής ποιοτικών προϊόντων, θα αποτελέσουν το εφαλτήριο για βιώσιμα επενδυτικά σχέδια. Ο επισκέπτης της Πεδιάδας δηλαδή θα έχει τη δυνατότητα στις πολιτιστικές του διαδρομές να γευτεί και ποιοτικά παραδοσιακά προϊόντα της φυτικής και ζωϊκής παραγωγής.

5.   Το Πεδιαδίτικο υπαίθριο μουσείο θα παρέχει τη δυνατότητα στους επισκέπτες να γνωρίσουν και να μελετήσουν την τοπική χλωρίδα καθώς και τα διασωθέντα δείγματα  της πανίδας. Οι μετακινήσεις των επισκεπτών σε όλα τα παλαιά μονοπάτια θα πρέπει να γίνονται με τα πόδια ή με τα ζώα που απειλούνται με εξαφάνιση, όπως το κρητικό άλογο και το γαϊδούρι.

6.   Η φύλαξη των αρχαιολογικών χώρων της γεωγραφικής ενότητας Πεδιάδας θα επιτυγχάνεται αποτελεσματικότερα, αν θα αποτελεί πλέον όχι μόνο κρατική αρμοδιότητα, αλλά και καθήκον κυρίως των κατοίκων της, προπαντός των γεωργών και των κτηνοτρόφων, καθώς οι άνθρωποι αυτοί, ριζωμένοι ακόμα στα χωριά τους, είναι οι αρμοδιότεροι να διαφυλάξουν την πολιτιστική τους κληρονομιά, συμβάλλοντας στην προβολή και ανάδειξή της.

7.   Η προστασία των αρχαιολογικών χώρων της ενδοχώρας πρέπει επιτέλους να γίνει η πρώτη προτεραιότητα όχι μόνο των αρμοδίων υπηρεσιών αλλά κυρίως των τοπικών κοινωνιών και των Δήμων. Η μεταφορά των κινητών ευρημάτων από τους αρχαιολογικούς χώρους και το στοίβαγμά τους στις αποθήκες των μουσείων, με σωστικές ή συστηματικές ανασκαφές δε συμβάλλει ουσιαστικά  στην ανάδειξη και προβολή της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Η επιφανειακή έρευνα της γεωγραφικής ενότητας της Πεδιάδας απέδειξε με τον καλύτερο τρόπο ότι οι οριζόντιες ανασκαφές-επιφανειακές έρευνες είναι η βάση για μια λαϊκή αρχαιολογία, που οι άνθρωποι ανεξαρτήτως επαγγέλματος, συμβάλλουν στην προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής τους κληρονομιάς, επειδή συμμετέχουν γνωρίζοντας και αναγνωρίζοντας τη μελλοντική της αξία. Καθημερινά καταστρέφονται οι αρχαιολογικοί χώροι της ενδοχώρας  από βαθιές αρόσεις, οικοδομές, δημόσια έργα και λαθρανασκαφές. Το κυνήγι των κινητών ευρημάτων από τους αρχαιοκάπηλους μοναδικό κίνητρο έχει τον πλουτισμό. Δυστυχώς, και το Κράτος συνήθως μόνο για τα κινητά ευρήματα ενδιαφέρεται και σπανίως για την προστασία των αρχαιολογικών χώρων, παρά μόνο για κάποιων πολύ σημαντικών!

8.   Εξαιτίας όλων αυτών, η πρότασή μας για την προστασία, προβολή και ανάδειξη της τοπικής ιστορίας της ευρύτερης γεωγραφικής ενότητας της Πεδιάδας, με τη δημιουργία ενός υπαίθριου μουσείου-αρχαιολογικού πάρκου τεραστίων διαστάσεων, είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Θα γίνει έτσι, χώρος πολιτιστικού προσκυνήματος και εθνικής περισυλλογής, και παράδειγμα προς μίμηση για όλες τις ελληνικές επαρχίες, επειδή σε κάθε μέρος υπάρχει η ανάλογη πραγματικότητα, όσον αφορά τουλάχιστον τα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα. Γιατί,εν τέλει, τους Νεοέλληνες περισσότερα μας ενώνουν και λιγότερα μας χωρίζουν.         

Με τιμή

Παναγιωτάκης Νίκος

Αρχαιολόγος